Претходна статија
Со европски пари ќе се гради пречистителната станица за отпадни води во СкопјеСледна статија
Обезбедени резервни делови за мерните станици за воздух
ФЕЉТОН: Генералниот план за Скопје во 1981 година – град со максимум 350.000 жители (6)
Полскиот тим, назначен од Обединетите нации за изработка на урбанистичката документација по земјотресот, ја започнал својата работа во декември 1964 година. „Задачата на овој план беше да се обезбеди најдобрата можна локација за 350.000 жители на градот со зададените стандарди“ образложува Станислав Јанковски во трудот „Генералниот план за Скопје“, објавен во списанието „Мјасто“ во 1967 година. Од југословенска страна, во изработката на Генералниот урбанистички план на град Скопје учествувале проектанти од Одделението за урбанизам на Град Скопје, предводени од Ристо Галиќ и Војислав Мачкиќ како главен проектант.
Стручњаците од Полска се обиделе да изработат проектна документација што ќе овозможи постепен и умерен пораст на бројката на население во главниот град. Ова првенствено би значело доселување на нови жители во македонската метропола, но само под услов ваквиот чекор да го следи процентот на индустриски раст и отворањето нови работни места. Индустријализацијата била основа за натамошниот развој на градот и врвен приоритет на овдешните политички власти, така што полските урбанисти предложиле воведување на три индустриски области во Скопје. Западната индустриска зона во реонот на Ѓорче Петров била наменета првенствено за развој на лесната индустрија. Источните индустриски зони би се издигнале на две локации – првата во околина на скопската железарница во населбата Автокоманда и втората во близина на населбата Лисиче, каде што би требало да се градат објекти од хемиската и конфекциската индустрија.
„Планирањето не може да претставува бариера“ – ова била првата наредба. „Ти мора да планираш, но изградбата и реконструкцијата се апсолутен приоритет. Ова беше специфичен начин на планирање за градовите што беа погодени од различни катастрофи. Ова беше многу познато за мене од моето искуство со Варшава, бидејќи Варшава беше исто така целосно разурната, но не од земјотрес, туку од Втората светска војна“ се присетува Станислав Фурман на неговите работни задачи во Скопје од ноември 1964 година до јуни 1966 година. „Без никакво двоумење, јас мислам дека подготовката на Генералниот план за град Скопје – главната задача доделена на „Полсервис“, беше најзначајното нешто, и по мое мислење, најважен дел од Генералниот план беше развојот на општата просторна структура на градот“ вели Фурман.
Заедно со обележувањето на индустриските области во градот, полските стручњаци ги определуваат источните делови од котлината во Скопје како најсоодветни за изградба на новите населби. Поаѓајќи од кост – бенефит анализата и останатите студии изготвени од нивна страна, Полјаците даваат предлог за основање на населбите што ја оформуваат територијата на денешната општина Аеродром. „Највредните области (оние со најниски трошоци за инвестиции) се наоѓаат во источните делови (областа Аеродром) и јужните предградија на градот околу укинатата јужна железничка пруга. Најмалку вредни места (оние со највисоки трошоци за инвестиции) се лоцирани долж реката Лепенец и делови од Скопје Север“ нагласува Станислав Јанковски во неговиот труд објавен во 1967 година.
*Генералниот план за Скопје, развојот на градот во 1981 година од полска перспектива, Станислав Јанковски во списанието „Мјасто“, 1967 година; Фото, обработка: Бојан Блажевски.
Јанковски во изготвената публикација посочува дека полскиот тим дошол со предлози за оформување на неколку нови населби по спроведеното опсежно истражување. Меѓу нив се и просторот на некогашното леталиште во месноста Аеродром, областите на субстандардно живеење во Чаир и изградбата на значителен број станови во центарот на Скопје. Занимливо би било да се спомене дека самите населби од општина Аеродром се проектирани како работнички населби. Вцртани се во планот на просторот помеѓу источната и јужната индустриска зона, овозможувајќи им на работниците на брз и едноставен начин да пристигнат до своето работно место во околните фабрики. Од аспект на развојот на јавниот простор и зеленилото во Скопје, полските урбанисти го предложиле оформувањето на Парк – шумите Водно и Гази Баба, озеленувањето на брегот на реката Вардар и изведбата на парк кај Римскиот аквадукт, којшто како рекреативна зона не е реализиран до денешен ден.
Во изготвената урбанистичка документација јасно се нагласува дека самиот град би требало да прими максимум 350.000 жители до 1981 година, со што би се постигнал умерен и контролиран прираст на бројката на жители во периодот од речиси две децении. Полските експерти сметале дека крајната големина на Скопје, во било која подалечна иднина, не би требало да ја надмине бројката од 700.000 жители, што е оправдано од анализата на самиот терен и пропорцијата на Скопје како главен град во споредба со големината на СР Македонија. Оваа проценка напишана од Станислав Јанковски во неговиот труд од 1967 година претставува позиција што ја бранат полските стручњаци до денешен ден.
Економистот Збигњев Галперун е еден од авторите на Генералниот план за град Скопје по земјотресот. По завршувањето на неговите работни обврски во Скопје во текот на 1965 година, тој се враќа во македонската метропола 12 години подоцна. На средбата со тогашниот главен архитект на Скопје, Галперун во канцеларијата на Град Скопје забележал огромна мапа од Генералниот урбанистички план. „Кога разговарав со него, јас му кажав дека Генералниот план не е валиден, бидејќи бројката на жители е поголема од онаа што ние ја очекувавме. Оваа бројка требаше да биде постигната за 20, а не за 12 години“ се присетува Збигњев Галперун низ разговорот што го водевме во Варшава. Одговорот што го добил од тогашниот главен архитект на Скопје бил дека бројките не се важни – изработениот план за македонските власти бил основа за донесување одлуки во делот на урбанистичкото планирање.
Адолф Циборовски, како најодговорен за изработката на урбанистичката документација за Скопје, уште во 1985 година го критикувал отсуството на државна стратегија за контролиран развој на градот. „Нешто што не очекувавме до таков степен во сето ова е темпото на растење на градот. За дваесет години планиравме пораст на населението до 390 илјади жители, а градот пораснал до околу половина милион! Тоа не е добро. Тоа е првиот голем проблем“ нагласува Циборовски во неговиот текст „Скопје 20 години по земјотресот“ од 1985 година. Веднаш по ова, како втор најзначаен проблем тој го нагласува дивиот и неконтролиран развој на домаќинствата на исток кон скопскиот аеродром и во западните предградија. Циборовски констатира дека непланскиот раст на населението во Скопје ја загрозил нивната идеја за градскиот сообраќај организиран исклучиво со автобуси.
Сообраќајниот инженер Станислав Фурман е уште еден од полските стручњаци коишто даваат критика на неконтролираниот развој на Скопје, погледнато дури и од денешна перспектива. „Скопје во тоа време имаше многу ниско ниво на економски активно население. Многу луѓе беа полувработени или невработени, така што зголемувањето на популацијата единствено би го влошила проблемот. Ние сакавме да го ограничиме прирастот на градот и да осигураме урамнотеженост во идниот развој на Скопје. Ние бевме убедени дека јавните трошоци за урбанизација ќе бидат помали. Во согласност со нашето севкупно искуство од тоа време, а кое беше потврдено со искуството и од други земји, трошоците за населување на секој нов жител се движат во нагорна линија во моментот кога градот доживува раст, така што тоа не е пропорционално. Ваквото населување е многу поевтино во многу мал град, но ваквите трошоци растат драстично штом градот ќе ја надмине определената кота на население“ објаснува Станислав Фурман.
Инженерот Фурман нагласува дека основата за развој на Генералниот урбанистички план за град Скопје била одржувањето континуитет во градскиот развој. Почитувањето на историскиот центар на градот, исто како и функционалната и просторна интеграција на двата брега на реката Вардар, имале суштинско значење при планирањето. Исто така, еден од најзначајните придонеси на полските урбанисти се гледа во успешното интегрирање на новите сателитски населби со старото градско јадро на Скопје од пред земјотресот. Новите населби од префабрикувани монтажни објекти биле припоени кон градот, овозможувајќи им на самите жители во иднина да изградат индивидуални домови од цврста градба. Скопје во тоа време градело големи булевари кон овие населби, но тие не биле фреквентни и немале логично значење од тогашна перспектива.
Иако најголем сегмент од проектирањето во делот на транспортот е изготвено од грчко – американскиот тим, сообраќајниот инженер Станислав Фурман не испушта да ги спомене предностите што ги донела идната урбанистичка документација. „Градската транспортна мрежа треба да дозволи елиминирање на транзитниот сообраќај на долги релации од областа на интензивен урбан развој. Железничкиот систем усвоен во планот обезбеди големи можности за задоволување на транспортните потреби на жителите од градот и околината на Скопје. Верувам дека овие можности досега не се искористени. Железничкиот систем можеби има потенцијал да биде многу подобро и поефикасно искористен“ нагласува Станислав Фурман.
Во објавеното дело „Skopje Resurgent“ од Обединетите нации се нагласуваат потешкотиите со кои се соочиле експертите при подготовката на урбанистичката документација за разурнатото Скопје. Краткиот рок за изработка на сиот материјал бил првиот предизвик. Како второ, оформените меѓународни тимови, со сите свои различности, довеле дури и до конфронтација на различни мислења. Третата главна потешкотија била новата методологија на работа при планирањето. Обновата на градот секојдневно ги демнела урбанистите во реалноста. Тие се обидувале да ги престигнат градежните машини и отворените градилишта со изготвувањето на урбанистичката документација.
„Во Скопје, времето што тие го имаа за изработка на ваквиот план беше само една година. А дефинитивно, соработката помеѓу полскиот и грчкиот тим беше тешка“ објаснува Мациеј Циборовски, архитект и син на Адолф Циборовски. Иако не работеле директно на Генералниот план за град Скопје, стручњаците од грчката фирма „Доксијадис“ биле одговорни за програмата за домување и за инфраструктурните студии и проекции поврзани со транспортот. Меѓусебната соработка на Грците, на Југословените и на Полјаците била составен дел од изготвувањето на проектната документација.
По помалку од една година од почетокот на проектирањето, Генералниот урбанистички план за град Скопје бил комплетиран во есента 1965 година. Меѓународниот советодавен одбор на ООН ја одобрил изготвената урбанистичка документација. Главните препораки на овој план биле: планот е заснован на проектирана бројка на население од 350.000 жители до 1981 година; треба да постои урамнотежена дистрибуција на домови и работни места за главните делови на градот; Јужен булевар треба да се изгради на местото на укинатата железничка пруга во подножјето на Водно; врската на автопатот „Братство и единство“ со Јадранската магистрала треба да минува низ самиот град; сите сиромашни квартови (фавели) треба да се расчистат до 1981 година. „На 16 ноември 1965 година, Советот на град Скопје и официјално го усвои Генералниот урбанистички план на град Скопје речиси без амандмани“ се наведува во книгата „Skopje Resurgent“.
Неговите автори од Полска и денес не ја забораваат неколкумесечната работа во Скопје со југословенските колеги. „Сѐ уште се сеќавам на такви мали нешта, како што е создавањето пријателства со архитектите од Југославија и со останатите луѓе. Сето тоа го направи нашето време и живот таму да постанат многу корисно искуство и убав период од мојот живот. Скопје е едно од моите најзначајни искуства во животот“ се навраќа на своите сеќавања економистот Збигњев Галперун, како еден од учесниците во подготовката на Генералниот план и на Регионалниот план за град Скопје по земјотресот.
(Во наредното продолжение: „Регионалниот план за град Скопје – прв од таков вид во цела Југославија“)
Фељтонот за инволвираноста на Полска во постземјотресната обнова на Скопје е резултат на спроведеното истражување во Република Полска, коешто се реализираше со несебична помош на Меѓународниот културен центар од Краков и Министерството за култура и национално наследство на Република Полска. Авторот Бојан Блажевски беше овогодишен стипендист на стипендијата Thesaurus Poloniae.
1
ФЕЉТОН: Генералниот план за Скопје во 1981 година – град со максимум 350.000 жители (6)
Полскиот тим, назначен од Обединетите нации за изработка на урбанистичката документација по земјотресот, ја започнал својата работа во декември 1964 година. „Задачата на овој план беше да се обезбеди најдобрата можна локација за 350.000 жители на градот со зададените стандарди“ образложува Станислав Јанковски во трудот „Генералниот план за Скопје“, објавен во списанието „Мјасто“ во 1967 година. Од југословенска страна, во изработката на Генералниот урбанистички план на град Скопје учествувале проектанти од Одделението за урбанизам на Град Скопје, предводени од Ристо Галиќ и Војислав Мачкиќ како главен проектант.
Стручњаците од Полска се обиделе да изработат проектна документација што ќе овозможи постепен и умерен пораст на бројката на население во главниот град. Ова првенствено би значело доселување на нови жители во македонската метропола, но само под услов ваквиот чекор да го следи процентот на индустриски раст и отворањето нови работни места. Индустријализацијата била основа за натамошниот развој на градот и врвен приоритет на овдешните политички власти, така што полските урбанисти предложиле воведување на три индустриски области во Скопје. Западната индустриска зона во реонот на Ѓорче Петров била наменета првенствено за развој на лесната индустрија. Источните индустриски зони би се издигнале на две локации – првата во околина на скопската железарница во населбата Автокоманда и втората во близина на населбата Лисиче, каде што би требало да се градат објекти од хемиската и конфекциската индустрија.
„Планирањето не може да претставува бариера“ – ова била првата наредба. „Ти мора да планираш, но изградбата и реконструкцијата се апсолутен приоритет. Ова беше специфичен начин на планирање за градовите што беа погодени од различни катастрофи. Ова беше многу познато за мене од моето искуство со Варшава, бидејќи Варшава беше исто така целосно разурната, но не од земјотрес, туку од Втората светска војна“ се присетува Станислав Фурман на неговите работни задачи во Скопје од ноември 1964 година до јуни 1966 година. „Без никакво двоумење, јас мислам дека подготовката на Генералниот план за град Скопје – главната задача доделена на „Полсервис“, беше најзначајното нешто, и по мое мислење, најважен дел од Генералниот план беше развојот на општата просторна структура на градот“ вели Фурман.
Заедно со обележувањето на индустриските области во градот, полските стручњаци ги определуваат источните делови од котлината во Скопје како најсоодветни за изградба на новите населби. Поаѓајќи од кост – бенефит анализата и останатите студии изготвени од нивна страна, Полјаците даваат предлог за основање на населбите што ја оформуваат територијата на денешната општина Аеродром. „Највредните области (оние со најниски трошоци за инвестиции) се наоѓаат во источните делови (областа Аеродром) и јужните предградија на градот околу укинатата јужна железничка пруга. Најмалку вредни места (оние со највисоки трошоци за инвестиции) се лоцирани долж реката Лепенец и делови од Скопје Север“ нагласува Станислав Јанковски во неговиот труд објавен во 1967 година.
*Генералниот план за Скопје, развојот на градот во 1981 година од полска перспектива, Станислав Јанковски во списанието „Мјасто“, 1967 година; Фото, обработка: Бојан Блажевски.
Јанковски во изготвената публикација посочува дека полскиот тим дошол со предлози за оформување на неколку нови населби по спроведеното опсежно истражување. Меѓу нив се и просторот на некогашното леталиште во месноста Аеродром, областите на субстандардно живеење во Чаир и изградбата на значителен број станови во центарот на Скопје. Занимливо би било да се спомене дека самите населби од општина Аеродром се проектирани како работнички населби. Вцртани се во планот на просторот помеѓу источната и јужната индустриска зона, овозможувајќи им на работниците на брз и едноставен начин да пристигнат до своето работно место во околните фабрики. Од аспект на развојот на јавниот простор и зеленилото во Скопје, полските урбанисти го предложиле оформувањето на Парк – шумите Водно и Гази Баба, озеленувањето на брегот на реката Вардар и изведбата на парк кај Римскиот аквадукт, којшто како рекреативна зона не е реализиран до денешен ден.
Во изготвената урбанистичка документација јасно се нагласува дека самиот град би требало да прими максимум 350.000 жители до 1981 година, со што би се постигнал умерен и контролиран прираст на бројката на жители во периодот од речиси две децении. Полските експерти сметале дека крајната големина на Скопје, во било која подалечна иднина, не би требало да ја надмине бројката од 700.000 жители, што е оправдано од анализата на самиот терен и пропорцијата на Скопје како главен град во споредба со големината на СР Македонија. Оваа проценка напишана од Станислав Јанковски во неговиот труд од 1967 година претставува позиција што ја бранат полските стручњаци до денешен ден.
Економистот Збигњев Галперун е еден од авторите на Генералниот план за град Скопје по земјотресот. По завршувањето на неговите работни обврски во Скопје во текот на 1965 година, тој се враќа во македонската метропола 12 години подоцна. На средбата со тогашниот главен архитект на Скопје, Галперун во канцеларијата на Град Скопје забележал огромна мапа од Генералниот урбанистички план. „Кога разговарав со него, јас му кажав дека Генералниот план не е валиден, бидејќи бројката на жители е поголема од онаа што ние ја очекувавме. Оваа бројка требаше да биде постигната за 20, а не за 12 години“ се присетува Збигњев Галперун низ разговорот што го водевме во Варшава. Одговорот што го добил од тогашниот главен архитект на Скопје бил дека бројките не се важни – изработениот план за македонските власти бил основа за донесување одлуки во делот на урбанистичкото планирање.
Адолф Циборовски, како најодговорен за изработката на урбанистичката документација за Скопје, уште во 1985 година го критикувал отсуството на државна стратегија за контролиран развој на градот. „Нешто што не очекувавме до таков степен во сето ова е темпото на растење на градот. За дваесет години планиравме пораст на населението до 390 илјади жители, а градот пораснал до околу половина милион! Тоа не е добро. Тоа е првиот голем проблем“ нагласува Циборовски во неговиот текст „Скопје 20 години по земјотресот“ од 1985 година. Веднаш по ова, како втор најзначаен проблем тој го нагласува дивиот и неконтролиран развој на домаќинствата на исток кон скопскиот аеродром и во западните предградија. Циборовски констатира дека непланскиот раст на населението во Скопје ја загрозил нивната идеја за градскиот сообраќај организиран исклучиво со автобуси.
Сообраќајниот инженер Станислав Фурман е уште еден од полските стручњаци коишто даваат критика на неконтролираниот развој на Скопје, погледнато дури и од денешна перспектива. „Скопје во тоа време имаше многу ниско ниво на економски активно население. Многу луѓе беа полувработени или невработени, така што зголемувањето на популацијата единствено би го влошила проблемот. Ние сакавме да го ограничиме прирастот на градот и да осигураме урамнотеженост во идниот развој на Скопје. Ние бевме убедени дека јавните трошоци за урбанизација ќе бидат помали. Во согласност со нашето севкупно искуство од тоа време, а кое беше потврдено со искуството и од други земји, трошоците за населување на секој нов жител се движат во нагорна линија во моментот кога градот доживува раст, така што тоа не е пропорционално. Ваквото населување е многу поевтино во многу мал град, но ваквите трошоци растат драстично штом градот ќе ја надмине определената кота на население“ објаснува Станислав Фурман.
Инженерот Фурман нагласува дека основата за развој на Генералниот урбанистички план за град Скопје била одржувањето континуитет во градскиот развој. Почитувањето на историскиот центар на градот, исто како и функционалната и просторна интеграција на двата брега на реката Вардар, имале суштинско значење при планирањето. Исто така, еден од најзначајните придонеси на полските урбанисти се гледа во успешното интегрирање на новите сателитски населби со старото градско јадро на Скопје од пред земјотресот. Новите населби од префабрикувани монтажни објекти биле припоени кон градот, овозможувајќи им на самите жители во иднина да изградат индивидуални домови од цврста градба. Скопје во тоа време градело големи булевари кон овие населби, но тие не биле фреквентни и немале логично значење од тогашна перспектива.
Иако најголем сегмент од проектирањето во делот на транспортот е изготвено од грчко – американскиот тим, сообраќајниот инженер Станислав Фурман не испушта да ги спомене предностите што ги донела идната урбанистичка документација. „Градската транспортна мрежа треба да дозволи елиминирање на транзитниот сообраќај на долги релации од областа на интензивен урбан развој. Железничкиот систем усвоен во планот обезбеди големи можности за задоволување на транспортните потреби на жителите од градот и околината на Скопје. Верувам дека овие можности досега не се искористени. Железничкиот систем можеби има потенцијал да биде многу подобро и поефикасно искористен“ нагласува Станислав Фурман.
Во објавеното дело „Skopje Resurgent“ од Обединетите нации се нагласуваат потешкотиите со кои се соочиле експертите при подготовката на урбанистичката документација за разурнатото Скопје. Краткиот рок за изработка на сиот материјал бил првиот предизвик. Како второ, оформените меѓународни тимови, со сите свои различности, довеле дури и до конфронтација на различни мислења. Третата главна потешкотија била новата методологија на работа при планирањето. Обновата на градот секојдневно ги демнела урбанистите во реалноста. Тие се обидувале да ги престигнат градежните машини и отворените градилишта со изготвувањето на урбанистичката документација.
„Во Скопје, времето што тие го имаа за изработка на ваквиот план беше само една година. А дефинитивно, соработката помеѓу полскиот и грчкиот тим беше тешка“ објаснува Мациеј Циборовски, архитект и син на Адолф Циборовски. Иако не работеле директно на Генералниот план за град Скопје, стручњаците од грчката фирма „Доксијадис“ биле одговорни за програмата за домување и за инфраструктурните студии и проекции поврзани со транспортот. Меѓусебната соработка на Грците, на Југословените и на Полјаците била составен дел од изготвувањето на проектната документација.
По помалку од една година од почетокот на проектирањето, Генералниот урбанистички план за град Скопје бил комплетиран во есента 1965 година. Меѓународниот советодавен одбор на ООН ја одобрил изготвената урбанистичка документација. Главните препораки на овој план биле: планот е заснован на проектирана бројка на население од 350.000 жители до 1981 година; треба да постои урамнотежена дистрибуција на домови и работни места за главните делови на градот; Јужен булевар треба да се изгради на местото на укинатата железничка пруга во подножјето на Водно; врската на автопатот „Братство и единство“ со Јадранската магистрала треба да минува низ самиот град; сите сиромашни квартови (фавели) треба да се расчистат до 1981 година. „На 16 ноември 1965 година, Советот на град Скопје и официјално го усвои Генералниот урбанистички план на град Скопје речиси без амандмани“ се наведува во книгата „Skopje Resurgent“.
Неговите автори од Полска и денес не ја забораваат неколкумесечната работа во Скопје со југословенските колеги. „Сѐ уште се сеќавам на такви мали нешта, како што е создавањето пријателства со архитектите од Југославија и со останатите луѓе. Сето тоа го направи нашето време и живот таму да постанат многу корисно искуство и убав период од мојот живот. Скопје е едно од моите најзначајни искуства во животот“ се навраќа на своите сеќавања економистот Збигњев Галперун, како еден од учесниците во подготовката на Генералниот план и на Регионалниот план за град Скопје по земјотресот.
(Во наредното продолжение: „Регионалниот план за град Скопје – прв од таков вид во цела Југославија“)
Фељтонот за инволвираноста на Полска во постземјотресната обнова на Скопје е резултат на спроведеното истражување во Република Полска, коешто се реализираше со несебична помош на Меѓународниот културен центар од Краков и Министерството за култура и национално наследство на Република Полска. Авторот Бојан Блажевски беше овогодишен стипендист на стипендијата Thesaurus Poloniae.
1
