ИНТЕРВЈУ: „Скопје 2014“ би го опишал со зборот „исклученост“

Лукаш Галусек е познат полски архитект и издавач. Негов главен интерес се односите меѓу просторот, идентитетот и меморијата. Исклучително внимание посветува на уметноста и културата во Централна Европа. Галусек е главен уредник на стручното списание „Херито“, во издание на Меѓународниот културен центар од Краков. Со Галусек говоревме за специфичната ситуација во која се наоѓаат модернистичките зданија од социјалистичкиот период во Полска, но и за неговиот обид за објаснување на македонското преуредување на централното градско подрачје со проектот „Скопје 2014“.  

*Лукаш Галусек; Фото: Бојан Блажевски

Катовице е еден од полските градови со значајни зданија од Модерната. Како овој град се справува со модернистичката архитектура од втората половина на дваесеттиот век? Слушнав за уривањето на железничката станица во Катовице од пред неколку години.

Галусек: Новиот социјалистички град е изграден на север од постојниот. Тие се одлучиле да создадат нова оска од пазарот кон сегашната обиколница. Ова беше булевар на Црвената армија. Денес, таму ги имаме овие соц-модернистички згради. Тука се наоѓа арената „Сподек“, која постана обележје на градот и беше воспоставена на 10-годишнината од летот на Јуриј Гагарин и од таа причина е нејзиниот космички облик. Тоа беше најважниот проект од овој вид во Полска.

*Арената „Сподек“ во Катовице изградена во 1971 година

Единственото нешто со кое може да го споредите ова (н.з. Катовице) е улицата Маршалковска во Варшава. Сепак, ова е многу поцелосно и тој беше најзначаен за социјалистичка Полска. Ние овде немавме соц-реализам, поаѓајќи од фактот дека во времето на соц-реализмот од 50-те години на дваесеттиот век, тие единствено работеа на проектирањето во Катовице. Се работеше за огромно земјиште, така што тие вршеја бројни проучувања. Потоа, Сталин почина и соц-реализмот колабираше. Хрушчов тогаш рече: „Можете да градите модерно по форма, но социјалистичко по содржина“. И оттука, ние имаме соц-модернистичка архитектура. На земјиштето во Катовице се наоѓаше рудник за јаглен. По 1989 година, кога рудникот за јаглен пропадна, се појави празнина во самиот центар на градот. Се појави идејата ова земјиште да се претвори во културна зона, така што ќе се создаде Меѓународниот конференциски центар, Салата за симфонија и оркестар на Полското национално радио, Музејот на Шлезија, овде се направи нешто слично на градина, потоа, тука е сместен и кампусот на Универзитетот во Шлезија, кој во моментов се развива на оваа локација. Ваков вид на зданија се издигнаа и мене ми се допаѓа, поради тоа што се создава еден период меѓу двете светски војни, период на социјализмот и денешниот период. На некој начин, ова за мене е комплексна идеја. Се разбира, нешто добивате, но и нешто губите. Таков беше случајот со железничката станица, која беше важен елемент на оваа композиција за социјалистичкиот град, исто така, многу значаен. Навистина, градот забрзано растеше по Втората светска војна.

Што е со иднината на Катовице, кои се предвидувањата и стратегиите за развој на овој град?

Галусек: Морам да ви кажам дека ова е најзначајното прашање. Денес воопшто немаме стратешко планирање. Имаме пазарна економија, така што постојат единствено парцели. Со вашето земјиште можете да правите што сакате.

Дали објектите од типот на „Сподек“ во Катовице се заштитени со закон, постојат ли планови за такво нешто?

Галусек: Ова е случајот со железничката станица во Катовице. Имаше граѓанско движење што сакаше да ја заштити и да покаже дека таа поседува вредност, да постави фокус на дискусијата. Првата книга на Филип Спрингер беше објавена и нејзиниот наслов беше „Лошо родени“, така започна дискусијата. Би рекол дека постојат неколку фактори за ова. Како прво, овие објекти на некој начин беа невидливи, поради тоа што секој беше насочен кон новата иднина. Потоа, ние разбравме дека тие се наоѓаат во лоша состојба, и се разбира, луѓето започнаа да ги уриваат нив и да градат нешто ново. Исто така, сфативме дека некои вредни зданија се урнати, така што ние – луѓето кои имаат познавања за архитектурата, започнавме да работиме на ова. Ние го немаме најдобриот термин за именување на оваа архитектура, терминот е „соц-модернизам“. Не постои консензус за модернизмот, а кога на ова ќе го додадете „соц“, тогаш го добивате одговорот. На пример, Чешка и Словачка имаат понеутрален термин – „доцен модернизам“. Доцниот модернизам е во ред. Кога ќе ги убедиш луѓето за тоа што всушност е модернизмот, која идеја се наоѓа позади него, тогаш можеш да ги увериш дека тоа е нешто значајно како барокот, ренесансата итн. Треба да се убедиме и самите себе дека овој термин мора да биде по малку променет, но истиот беше зададен од еден од најпознатите историчари на уметноста Адам Милобецки, кој во 90-те години на дваесеттиот век се обиде да ја сумира епохата што заврши во тој момент. Но, тој ја именуваше како „соц-модернизам“. На идентичен начин како што тие сакаа да заборават на претходниот систем, луѓето сакаа да го избришат „соц-модернизмот“ од градот. Тоа беше нивната позиција и тие не беа горди на тоа, поаѓајќи од фактот дека тие (н.з. објектите) беа стари и оставени на заборав на времето. Потоа, тука се граѓанските движења, но и надлежните институции за заштита на наследството и локалните конзерватори. Во случајот со Катовице, тие ја одиграа нивната чудна улога, поради тоа што на крајот не го поддржаа граѓанското движење. Не беа подготвени за да покажат отвореност кон Модерната, така што нивното оправдување беше дека не знаат дали модернизмот е завршен или не. Заштитата се однесува само на оние епохи што се завршени. Следствено на ова, модернизмот не е дел од минатото, туку од сегашноста. Оттука, тие не го поддржаа тоа.

*Хотелот „Шлезија“ во центарот на Катовице; Фото: Бојан Блажевски

Во Полска ние го имаме следниов систем: Регистар на споменици, во кој ако некое здание е впишано, тогаш тоа претставува споменик, има свое име и е заштитено. Потоа, имаме уште една листа – список на споменици. Ова е нешто поинфериорна листа, ние признаваме дека нешто е вредно, но нема заштита за него. Оваа листа се подготвува од локалните конзерватори, така што и самиот можеш да аплицираш за евиденција. Постои само едно соц-модернистичко здание впишано во Регистарот на споменици на културата. Тоа е Факултетот по хемија при Универзитетот во Вроцлав. Се работи за вистинско соц-модернистичко здание, кое е убаво, но ајде да речеме, вообичаено. Тоа е значајно за градскиот пејсаж, но поприлично вообичаено. Постојат неколку објекти впишани во вториот список на споменици, но поранешниот главен конзерватор одби да впише нови објекти на листата, поради тоа што се плашеше дека сопствениците на објектите ќе побараат некаква компензација ако тие не можат да прават што сакаат со нивните имоти.

*Станбен блок „Superjednostka“ во Катовице – Ле Корбизје на полски начин

Денес сме на половина пат. Ние знаеме дека тука постои вредност, ние успеавме да убедиме многумина. Но, сè уште постојат некои кои не се уверени во тоа. Исто така, мислам дека е важно да се гледа на ова движење од генерациски аспект. Тука мислам на младите луѓе родени во доцните 80-ти, кои денес имаат 30 години. За мене исклучително важна беше 1989-тата и отворањето на Средна Европа, заедно со можностите дека ние можевме да покажеме и да градиме преку границите. За нив, ова е исто така важно да се заштити затоа што сфаќате дека ако тоа не се случи, тогаш сликите од вашето детство ќе исчезнат. Ова е важно, ние почнавме да ги разбираме сите вредности кои стојат зад нив и да ги почитуваме овие вредности. Поважен за мене е процесот со кој почнавме да ги разбираме овие вредности, да ги согледуваме на позитивен начин, а исто така, постојат млади луѓе кои имаат позитивни емоции и односи со ова (н.з. модернистичката архитектура). За нашите родители, тоа беше нешто што сакаа да го заборават како доказ за крајот на поранешниот систем. Ваквата свесност е навистина значајна, бидејќи природниот процес за мене е селекцијата и евалуацијата. Не можеш да заштитиш сè, во спротивно, ние ќе живееме во архив. По мое мислење, имаме две можности. Првиот начин е да ги пронајдеме највредните зданија и да почнеме да ги третираме на идентичен начин како било кој друг споменик на културата. Но, треба да земете во предвид дека исто така и нашата свесност се придвижила од терминот „споменик“ кон терминот „наследство“. Наследството е поширок термин, тоа го опфаќа нашиот избор и нашето прифаќање. И тоа се комбинира со допирливи и нејасни вредности. На пример, во Полска тоа отвора друг начин на нивна заштита како споменици на културата, како и некои суштински форми или основи на идентитетот. Ова е начинот на кој ја третирам железничката станица во Катовице. Заштитата е начин, но лично сметам дека не го решава проблемот.

А што е со Палатата за култура и наука во Варшава?

Галусек: Полска и на ова прашање гледа пола-пола. Има луѓе кои мислат дека објектот треба да биде срушен. На самиот почеток, првичната идеја беше тој да се сруши, а потоа, дојде идејата да се изградат висококатници околу него за да се сокрие, поаѓајќи од дискусијата: „Ова е ужасно, комунистичко здание создадено од угнетувачи, од Советите за да го расипат градот“. Спротивниот аргумент е: „Ама дајте ве молам, погледнете го ова, тоа е висококатница како во Њујорк, тие беа идентични“. И така, спротивставените страни ја задржаа рамнотежата во оваа дискусија. Денес, помладите луѓе влегуваат во дискусија за ова: „Ама дајте ве молам, не би можел да ја замислам Варшава без таа зграда. Кога дојдов за прв пат со воз во придружба на родителите, која ја видов Палатата за култура и наука, знаев дека сум во главниот град“. Ова се гласови во дискусијата кои сметаат дека таа е исклучително здание. Без неа, градот Варшава не би бил Варшава.

Колку што можам да избројам, во проектот „Скопје 2014“ се вклучија помеѓу 77 и 100 објекти што е предвидено да се рефасадираат. Секоја од нив со различен архитектонски стил и период зад себе. Како би можеле да го опишете постојниот процес на менување на фасадите на постојните зданија во Скопје?

Галусек: Кога дојдов за прв пат во Скопје, јас бев шокиран. Но потоа, сфатив дека ќе мора да најдам одреден начин за да разберам што се случува. За да го разбереш ова, мора да имаш навистина отворен поглед, треба да земеш во предвид период од неколку века за да сфатиш што се случува. Се разбира, јас немам едноставен одговор. Како прво, само реагираш. И така, бев шокиран и сфатив дека ова е чекор наназад и е вештачко. Но, одбивањето не е начин. Организирањето на борбена линија и конфронтацијата со моќта не е решение. Не ми се допаѓа (н.з. „Скопје 2014“), но се обидувам да го разберам. Разбирањето ќе биде исто така заштита, да се разбере што сакам да заштитам. Потоа, сфатив дека оваа политика е всушност поприлично типична. Како прво, метрополата е посебно место, не е како некој друг град. Секогаш во неа има некаква моќ, крал, император, диктатор или самата „нација“ што го создава и го менува пејсажот. Хаусман и Наполеон во Париз. Шпер и Хитлер во Берлин ги имаа своите планови. Чаушеску имаше свој план. Следствено на ова, моќта означува преуредување на главниот град, ние мора да го прифатиме ова. Потоа, значењето на историјата е исто така суштинско. Треба да ја земеме во предвид и конзервацијата како создавање на моќта и менувањето на реалниот споменик во нешто друго. И главните градови по Хабсбуршката империја го правеа ова (Прага, Будимпешта, Загреб, Љубљана). Значи, јас сум шокиран и не можам да го прифатам ова, но од друга страна, ќе мора да го разберам. Ова беше случај и со нас. Беше важно да се покаже дека националните култури имаат некој длабок корен и разбрав дека фалсификувањето игра исклучително значајна улога во овој процес. Тука следува концептот на Ерик Хобсбаум за „измислување традиции“, кој го опишува ова. Според мене, грчкиот пример е суштински. Тие прифаќаат дека имаат континуитет со античката историја, иако го немаат тоа. Тие беа православни и словени, беа многу измешани. Во деветнаесеттиот век тие измислија една права линија од античка Грција до денешната нација. Следствено на ова, отсекогаш имало по малку фалсификување во насока на воспоставување на својот идентитет. За нас, современиците, ова изгледа извештачено. Но, по еден век, којзнае.

Скопје по земјотресот од 1963 наспроти „Скопје 2014“. Ако во минатото за Скопје говоревме со клучниот збор „солидарност“, каква филозофија или клучен збор можеме да го прилепиме на проектот „Скопје 2014“?

Галусек: Размислувам за зборот „исклученост“. Да ги исклучиш другите. „Скопје 1963“ беше град на солидарноста по многу нешта. Целиот свет се обидуваше да помогне, исто така и различни делови на Југославија, различни делови на Македонија учествуваа со многу важен дел во обновата на градот. Сега, сè е спротивно. Исклученост, „Скопје 2014“ е само македонско. Од една страна, ова е разбирливо, но од друга, тоа го стесна и го столчи наследството и сликата за градот. Единствениот начин за да се сопре овој процес е отпочнување на дискусија.

На списокот на модернистички објекти заштитени со закон во Скопје е впишано само едно здание – Градската болница изработена по проект на хрватскиот архитект Драго Иблер. Сето останато, вклучувајќи ја Народно-универзитетската библиотека и Музејот на современа уметност, се вметнати на листата единствено поради тоа што имаат вредни збирки на книжни дела, артефакти итн. Можете ли да ја искоментирате ваквата состојба со Националниот регистар во однос на заштитените модернистички зданија лоцирани во Скопје?

Галусек: Мислам дека паралелата со Полска е јасна. Ние исто така немаме соц-модернистички објекти впишани во листата. Ние мора да најдеме друг начин за да ја зголемиме свесноста, а не само преку нивно впишување во список.

На главниот плоштад во Скопје можете да го најдете обновениот Офицерски дом во т.н. нео-византиски архитектонски стил. Истовремено, имаме масовен процес на градежни активности што ги фаворизираат класицизмот, неокласицизмот и барокот како архитектонски стилови. Можете ли да пронајдете некој конкретен идеолошки, или пошироко гледано, дури и културен дискурс во овој проект финансиран од централната и од локалната власт?

Галусек: Можеби два начина на размислување. Како прво, се разбира дека класицизмот, нео-класицизмот и барокот се стилови на моќта. Според мене, секоја моќ на некој начин се обидува да воспостави врска, или пак, да се повика на нив. Париз, Берлин, Вашингтон, каде и да е, ако сакаш да ја искажеш моќта, тогаш можеш да го употребиш класицизмот. Размислувам дали готиката би можело да се вклопи во овој начин на размислување. Ова е многу деликатна игра со стиловите. И така, секогаш се ползуваш со класиката ако сакаш да кажеш дека си следбеник на Грците или на Римјаните, дека си нивно потомство. Но тогаш, ја додаваш готиката за да посочиш: „Исто така, ние имаме наша варварска традиција, но истовремено, и римско, и грчко наследство. Стиловите имаат свое значење и постои игра меѓу нив. Кога ќе отидеш во Будимпешта, можеш да го видиш готското парламентарно здание кое им вели на Австријците дека ако Австрија го имала барокот како официјален австриски стил, тогаш тие ја имаат можноста да создадат парламентарно здание во готски стил за да покажат дека Австро-Унгарскиот компромис од 1867 година се повикува на англиската традиција, на балансот помеѓу парламентот и кралот, така што австрискиот император, или унгарскиот крал сеедно, мора да ги прифати и аргументите на унгарската нација. На овој начин,  не само што политичкиот систем е изразен во просторна смисла, но и поголемиот дел од гордоста на унгарската нација. Следствено на ова, секогаш постои значење при користење на стиловите. Вториот правец за мене е Андричград, кој беше создаден од Емир Костурица во Вишеград. Тој рече: „А сега, ќе изградиме српски ренесансен град поубав од хрватските Дубровник, Шибеник и Трогир заедно“. И ова би можело да биде исто така. Ние, Македонците, бевме окупирани од Турците, така што немавме удел во епохата. Но, ако имавме можност, ние исто така ќе имавме барок или класицизам како било која друга нација. Сега е време да се оправда и исполни ова.

Можете ли да ми наброите некој друг главен град, или пак, поголем град во светот кој во моментов или во поблиската историја направил сличен чекор на овој?

Галусек: Не! Се разбира, може да најдеме некои сличности во другите делови на Европа и светот, на пример, главните градови на поранешните советски републики. Може да се најдат поскорешни главни градови, кои се обидуваат да постанат метропола и ги изучуваат начините за да се направи тоа. Но, јас би сакал да посочам дека тие се многу посебни. Тоа е причината поради која одговорив „не“. На некој начин, треба да бидеш горд на тоа. Ти реагираш и го правиш тоа. Ова не е случај кога си приморан да молчиш, како што е случајот со Букурешт од 80-те години на дваесеттиот век. Продолжувањето на протестот и на дискусијата докажува дека вие имате граѓанско општество и дека сте европска нација. Следствено на ова, почувствувај се посебен и зграпчи ги сите предности од ваквата состојба.

Разговорот го водеше и го преведе од англиски на македонски јазик: Бојан Блажевски. Ова интервју е дел од новинарското истражување на тема „Недовербата меѓу архитектите и политичарите: Случајот на „Скопје 2014“, спроведено во рамки на Балканската стипендија за новинарска извонредност, со поддршка од ERSTE Foundation и Open Society Foundation, во соработка со Balkan Investigative Reporting Network.